Triều Nguyễn hậu đãi các tiến sĩ

Cùng trong việc thiết lập trường Quốc Tử Giám vào năm 1803 tại ngay kinh kì Huế, triều Nguyễn cũng tổ chức những khoa thi Hương, Hội, Đình để tuyển chọn anh hào phục vụ sông núi.

Thời vua Tự Đức, kỳ thi Hương cho ngành văn được tổ chức vào nhiều năm Tý, Mão, Ngọ, Dậu; kỳ thi Hội đơn vị chịu trách nhiệm vào các năm Sửu, Thìn, Mùi, Tuất. cùng với đó, kỳ thi Hương được tổ chức sự kiện tại 7 trường, gồm: Thừa Thiên, Nghệ An, thành phố hn, Nam Định, TP T.Hóa, Bình Định, Gia Định. Kỳ thi Hội nguyên có ba trường, sau cải thành bốn trường.

Vào thời nhà Nguyễn, nhiều người tham dự kỳ thi Đình do vua ra đề và chấm thi, người đỗ đầu không có tên gọi là trạng nguyên mà chỉ được xướng danh là Đệ nhất giáp tấn sĩ.

Ngày xưa nhiều tân tiến sĩ được cấp 5 cu li theo hầu vinh quy bái tổ. Ảnh tư liệu

Theo sách Khâm định Đại nam hội điển sự lệ, triều Nguyễn rất thết đãi những người đỗ đạt tiến sĩ. Ngoài việc tiến hành tổ chức lễ truyền lô (xướng danh tiến sĩ) ở điện Thái Hòa, những tân tiến sĩ sẽ được tham gia yến tiệc, trao thưởng áo lụa vàng bạc, dạo phố vinh quy và ban chức quan. nhiều tiến sĩ được tự khắc tên vào văn bia dựng ở Văn Miếu để lưu danh thiên cổ.

Theo sách Khâm định Đại nam hội điển sự lệ, dưới triều vua Tự Đức vào năm 1853, một lễ truyền lô được cử hành ở Ngọ Môn. Lễ rất long trọng, lúc nghe tiếng súng lệnh, những quan văn vũ phải ưu tiên trước Ngọ Môn song song với tân tấn sĩ để nghe quan nội nhiều đọc danh sách tân tiến sĩ ghi trong hoàng bảng. Sau lúc lễ vua 5 lạy, những tân tấn sĩ sẽ cùng với thị vệ, bính quân nhân rước hoàng bảng ra niêm yết tại phu Văn Lâu trong tiếng mừng của ban nhã nhạc. 

Sau 3 ngày, hoàng bảng sẽ được giao cho Quốc Tử Giám cất giữ, bảng Phó bảng giao cho Bộ Lễ lưu lại.

Phu Văn Lâu, nơi xưa kia triều Nguyễn treo hoàng bảng xướng danh tiến sĩ. Ảnh: Võ Thạnh.

Sau lễ truyền lô, triều đình nhà Nguyễn tổ chức sự kiện thiết yến cho tân tấn sĩ. Yến tiệc có lúc được tiến hành tổ chức ở công đường dành tặng người đi bộ Lễ, có lúc lại ở vườn Thư Quang. ở bên yến tiệc, những tân tiến sĩ cũng được triều đình trao thưởng nhiều vật phẩm có ý nghĩa - giá trị như vàng bạc, lụa là.

Nói về yến tiệc mừng tân tấn sĩ dưới thời vua Tự Đức năm 1865, sách Khâm định Đại nam hội điển sự lệ lưu: Bộ Lễ dựng một dãy nhà tranh để làm nơi thiết yến. tại gian chính giữa kính đặt một hoàng án vọng bái, những gian trái phải kê ghế và ván để ngồi cùng đặt bàn, có 50 quân lính gần hàng mang súng để hộ yến. nhiều quan chấm thi, coi thi tham gia yến tiệc đầy đủ triều phục, các tân tiến sĩ đủ đầy áo mũ tụ hợp nơi thiết yến.

Các viên Giám thí, Độc quyển, Duyệt quyển, Truyền lô cùng Tuần la và đường quan ngồi ở bàn yến hảo hạng, bốn người một bàn, mỗi bàn giá 5 quan tiền. các viên Tuần sát, Kinh dẫn, Di phong, Thu chưởng, Ấn quyển, Điền bảng, Thư tả ngồi tại bàn yến hạng trung, bốn người một bàn, mỗi bàn giá 3 quan tiền. những tấn sĩ đều dự bàn hạng trung. Với Đệ nhất giáp tấn sĩ thì 2 người một bàn, Đệ nhị giáp, Đệ tam giáp tiến sĩ thì 4 người một bàn, mỗi bàn giá 3 quan tiền. 

Kết thúc yến tiệc, các tân tiến sĩ sẽ được dẫn đi xem hoa ở vườn Thư Quang, Thường Mậu hoặc hồ tuyệt nhiên Tâm. sau đó, những tân tiến sĩ sẽ được cấp 4 quân nhân, ngựa tản bộ kinh kì và chọn ngày tốt lên Văn Miếu làm lễ thích điện.

Yến tiệc mừng tân tấn sĩ thời Nguyễn. Ảnh tư liệu.

Lễ dạo phố vinh quy thời vua Tự Đức (1865) được sách Khâm định Đại nam hội điển sự lệ ghi chép như sau: "Hai viên Kinh dẫn tân tấn sĩ đủ đầy áo mũ, lọng đen lên ngựa, 4 tên binh đinh đi theo ngựa đầy đủ quân phục từ cửa Chánh Đông đi ra ngắm hoa quanh những đường ngoài thành...".

Trước khi được bổ dụng vào những chức vị của triều đình, tân tấn sĩ sẽ được vinh quy bái tổ tại quê nhà, cả khi đi và về kéo dài hai tháng, tiếp theo phải trở về Kinh chờ bổ nhiệm.

Theo sách Khâm định Đại nam hội điển sự lệ, thời vua Tự Đức 18 (1865), tấn sĩ Đệ nhất giáp cập đệ được cấp cho 2 phu mang cờ biển, 2 phu gánh võng, một phu mang đồ, tổng toàn bộ 5 người; các Đệ nhị giáp, Đệ tam giáp tiến sĩ, Đồng tấn sĩ được cấp 2 cu li mang cờ biển, 2 cu li gánh võng, tổng toàn bộ 4 người. Đến ngày tiến sĩ về quê, quan địa phương ở đó cũng xét điều động chừng một hay hai chục binh lính tháp tùng về quê.

Các đời vua Nguyễn bổ nhiệm tấn sĩ vào chức quan khác nhau. Như thời vua Thiệu Trị, người đỗ Đệ nhất giáp cập đệ cho Hàm Hàn lâm viện tương tác, Đệ nhị giáp tiến sĩ thì bổ làm Tri phủ, Đệ tam giáp tiến sĩ thì thăng bổ Chủ sự, cho làm quyền tân Tri phủ; Phó bảng thì thăng bổ Tri huyện, cho quyền Đổng tri phủ.

Như Phan Thanh Giản (1796-1867) sau lúc đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ vào năm 1826 thời vua Minh Mạng, ông được triều Nguyễn bổ dụng tuần tự giữ nhiều chức quan Hàn lâm viện biên tu, Lang trung Bộ Hình, Tuần phủ Quảng Nam. Đến thời vua Thiệu Trị, ông là Phó chủ khảo trường thi Thừa Thiên (1840), Phó đô ngự sử Đô sát viện (1847). Đến thời vua Tự Đức, ông lần lượt giữ chức Thượng thư Bộ Lại, sung Cơ mật đại thần, Kinh lược sứ Nam Kỳ, Hiệp biện đại học sĩ, Hộ Bộ thượng thư. Đây đều là các chức quan quan trọng trong bộ máy chính phủ của triều Nguyễn xưa.

Cùng với Phan Thanh Giản, các nhà khoa mục được triều Nguyễn trọng dụng như Tống Duy Tân, Nguyễn Thượng Hiền...

Kể kể từ khi thành lập và kết thúc, triều Nguyễn tổ chức sự kiện được 39 khoa thi Hội, có 293 vị đỗ chánh bản (văn ban), 10 vị đỗ chánh bản (võ ban). ngày nay, ở Văn Thánh Miếu còn hai dãy nhà bia với 32 tấm bia, khắc tên 293 vị tấn sĩ văn ban triều Nguyễn, bắt đầu từ khoa thi thứ 1 năm Minh Mạng thứ 3 (1822) đến khoa thi cuối cùng vào năm Khải Định thứ 4 (1919).

Võ Thạnh